Памер шрыфту
A- A+
Iнтэрвал памiж лiтарамі
Каляровая схема
A A A A
Дадаткова

Камунікатыўная культура на ўроках беларускай мовы

Апісанне вопыту педагогаў ДУА “СШ № 16 г. Баранавічы”

“Эфектыўныя прыёмы фарміравання

моўнай культуры і вучэбна-камунікатыўных навыкаў школьнікаў

як фактар іх інтэлектуальнага росту і паспяховай сацыялізацыі”

 

   Агульнавядомым з’яўляецца тое, што поспех дзіцяці ў школе не заўсёды азначае поспех у жыцці. Вельмі часта адбываецца наадварот. На нашу думку, адзін са шляхоў вырашэння гэтай праблемы – кампетэнтнасны падыход, які ў сучаснай адукацыі з’яўляецца адказам на пытанні, як вырашаць практычныя задачы ва ўмовах рэальнага свету, як стаць паспяховым, як будаваць уласную лінію жыцця.

   Сёння грамадства развіваецца паскоранымі тэмпамі.  Канкурэнтаздольнасць на такім рынку працы шмат у чым залежыць ад здольнасці чалавека набываць і развіваць уменні, навыкі, якія могуць выкарыстоўвацца або трансфармавацца ў дачыненні да цэлага шэрагу жыццёвых сітуацый. Мы павінны рыхтаваць вучняў да жыцця, таму трэба выхоўваць у іх гатоўнасць да пераменаў, развіваючы такія якасці, як мабільнасць, канструктыўнасць, уменне вучыцца.

   Кампетэнтнасць разглядаецца як нейкі інтэграваны вынік, які ўключае ў сябе ўсе традыцыйныя вынікі адукацыі, а не адмаўляе іх.

   Прынята вылучаць ключавыя кампетэнцыі, агульнапрадметныя і прадметныя.

   Як вядома, асноватворнымі, або ключавымі, кампетэнцыямі ў адукацыі (па А. В. Хутарской) з'яўляюцца наступныя:

  • каштоўнасна-сэнсавыя;
  • сацыякультурныя;
  • вучэбна-пазнавальныя;
  • інфармацыйныя;
  • камунікатыўныя;
  • сацыяльна-працоўныя;
  • кампетэнцыі асобаснага самаўдасканалення.

   Агульнапрадметныя кампетэнцыі ставяцца да любога кола вучэбных прадметаў і адукацыйных абласцей. Мяркуюць фарміраванне здольнасцей у навучэнца вырашаць праблемы на аснове вядомых фактаў. Напрыклад:

  • уменне вызначаць паняцці, ствараць абагульненні, усталёўваць аналогіі, класіфікаваць, самастойна выбіраць падставы і крытэрыі для класіфікацыі, усталёўваць прычынна-выніковыя сувязі, будаваць лагічнае разважанне, рабіць вывады;
  • уменне ўсвядомлена выкарыстоўваць моўныя сродкi ў адпаведнасцi з задачай камунікацыі  для выражэння сваіх пачуццяў, думак і патрэбаў; планавання і рэгуляцыі сваёй дзейнасці.

   Прадметныя  кампетэнцыі мяркуюць фарміраванне здольнасцей у навучэнца прыцягваць для вырашэння праблем веды, уменні, навыкі канкрэтнага навучальнага прадмета.

   Настаўнік пачатковых класаў павінен стварыць усе неабходныя ўмовы для ўсведамлення вучнямі самабытнасці і непаўторасці беларускай мовы, для засваення адметнасці яе лексіка-граматычнай сістэмы, для фарміравання камунікатыўна актыўнай асобы.Таму ў працэсе навучання беларускай мове неабходна ўключыць такія формы працы, якія б выклікалі ў вучняў жаданне выказвацца, спрачацца, даказваць свае пункты погляду.

   Такім чынам, так як адукацыйны працэс у сучаснай школе накіраваны на гарманічнае развіццё асобы школьніка, якому неабходна навучыцца адаптавацца ў сацыяльным асяроддзі і падрыхтаваць сябе да далейшага самастойнага жыцця, найважнейшым кампанентам лінгвістычнай адукацыі становіцца менавіта развіццё моўных здольнасцей і маўленчай дзейнасці асобы. Таму ў кантэксце сучасных патрабаванняў важнай задачай з’яўляецца фарміраванне камунікатыўнай кампетэнцыі школьнікаў. Пэўныя аспекты дадзенага пытання акрэслівалі ў сваіх псіхолага-педагагічных працах Я.У. Каратаева, Т. С. Кудраўцава, М. Г, Яленская і інш.

   Камунікатыўныя ўменні дзіцяці развіваюцца сродкамі той мовы, якая абслугоўвае яго стасункі з навакольны светам. Не сакрэт, што для большасці сучасных школьнікаў такой з’яўляецца руская мова, бо, як слушна адзначае А. А. Лукашанец, “фактычна ў сённяшніх умовах беларуская мова – мова тытульнай нацыі і першая дзяржаўная мова Рэспублікі Беларусь – займае другараднае становішча ў моўнай сітуацыі”. Абмежаванае функцыянаванне  беларускага маўлення ў грамадстве прывяло да таго, што моўнае асяроддзе дзіцяці дапаўняецца сітуацыямі, у якіх дамінуе беларуская мова, толькі дзякуючы школьнаму навучанню. А гэта значыць, што беларуская мова, якую маленькі чалавек вывучае спецыяльна, для яго ў сучасным жыцці, на жаль, другая.

   Тым не менш фарміраванне моўных, маўленчых і камунікатыўных уменняў школьнікаў у працэсе навучання становіцца першачарговай задачай, бо, як падкрэслівае А. А, Лукашанец, “у сённяшняй моўнай сітуацыі ўзрастае роля беларускай мовы як фактару нацыянальнай свядомасці, сімвала і сродку нацыянальнай ідэнтыфікацыі і самаідэнтыфікацыі”. Гэта значыць, што сучасная адукацыя павінна быць арыентавана на фарміраванне двухмоўнай асобы, здольнай весці суразмоўніцтва на першай і другой мове ў залежнасці ад камунікатыўнай сітуацыі.

   Менавіта камунікатыўныя ўменні займаюць галоўнае месца ў сукупнасці ўсіх уменняў асобы. Яны вылучаюць камунікатыўную кампетэнцыю сярод іншых кампетэнцый, таму патрабуюць спецыяльнага разгляду і ўдакладнення.

   Віды кампетэнцый.

   На сённяшні дзень, каб якасна ўспрымаць, запамінаць працаваць з бязмежнай хваляй інфармацыі, вылучаць у ёй асноўнае, карыснае, патрэбнае, адмяжоўваць другараднае,  неабходна валодаць шэрагам кампетэнцый.

1. Кампетэнцыі ў сферы светапогляду, звязаныя з каштоўнаснымі арыенцірамі вучня, яго здольнасцю бачыць і разумець навакольны свет, арыентавацца ў ім, ўсведамляць сваю ролю і прызначэнне, умець выбіраць мэтавыя і сэнсавыя ўстаноўкі для сваіх дзеянняў і ўчынкаў, прымаць рашэнні, адносяцца да каштоўнасна-сэнсавых. Дадзеныя кампетэнцыі забяспечваюць механізм самавызначэння вучня ў сітуацыях вучэбнай i iнш. дзейнасцi.

   Пры правядзенні ўрока настаўнік імкнецца да таго, каб вучань дакладна для сябе ўяўляў, што і як ён вывучае сёння, на наступным занятку і якім чынам ён зможа выкарыстаць атрыманыя веды ў жыцці. Для гэтагаварта прымяняць разнастайныяпрыёмы. Напрыклад:

*перад вывучэннем новай тэмы настаўнік распавядае навучэнцам пра яе, а навучэнцы фармулююць па гэтай тэме пытанні, якія пачынаюцца са слоў “навошта”, “чаму”, “як”, “чым”, “пра што”. Далей сумесна з вучнямі ацэньваецца самае цікавае пытанне. Калі рэгламент ўрока не дазваляе адказаць на ўсе пытанні, вучням прапануецца дома паразважаць над імі і ў далейшым на ўроках абавязкова вярнуцца да іх. Дадзены прыём дазваляе вучням зразумець не толькі мэты вывучэння дадзенай тэмы ў цэлым, але і асэнсаваць месца ўрока ў сістэме заняткаў, а, такім чынам, і месца матэрыялу гэтага ўрока ва ўсёй тэме;

*часам настаўнік дае вучням самастойна вывучыць матэрыял падручніка і скласці кароткі план гэтага матэрыялу. Перад вучнямі ставіцца задача: вызначыць галоўнае ў пункце, выпісаць новыя ўласцівасці, вызначыць, на якія з раней вывучаных уласцівасцяў яны абапіраюцца. У выніку навучэнцы не толькі больш глыбока разумеюць вывучаемы матэрыял, але і вучацца выбіраць галоўнае, абгрунтоўваць яго важнасць не толькі для іншых, але і, самае галоўнае, для сябе;

*прыцягненне навучэнцаў да ўдзелу ў прадметныя алімпіядах, што ўключаюць у сябе нестандартныя заданні, якія патрабуюць прымянення вучнем менавіта прадметнай логікі, а не матэрыялу з школьнага курса.

2. Агульнакультурныя кампетэнцыі звязаны з колам пытанняў, у якіх вучань павінен быць добра дасведчаны (асаблівасці нацыянальнай і агульначалавечай культуры, духоўна-маральныя асновы жыцця чалавека і чалавецтва, асобных народаў, культуралагічныя асновы сямейных, сацыяльных, грамадскіх з'яў і традыцый, роля навукі і рэлігіі ў жыцці чалавека, іх уплыў на свет, кампетэнцыі ў бытавой і культурна-забаўляльнай сферы). Сюды ж адносіцца вопыт засваення вучнем навуковай карціны свету.

3. Вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя - гэта сукупнасць кампетэнцый вучня ў сферы самастойнай пазнавальнай дзейнасці, якая ўключае элементы лагічнай, метадалагічнай, агульнавучэбнай дзейнасці. Сюды ўваходзяць веды і ўменні арганізацыі планавання, аналізу, рэфлексіі, самаацэнкі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці. Асабліва эфектыўна дадзены выгляд кампетэнцыі развіваецца пры праблемным спосабе выкладу новай тэмы, правядзенні міні-даследаванняў на аснове вывучанага матэрыялу, стварэнні праблемных сітуацый. Вучань, аналізуючы, параўноўваючы, сінтэзуючы, абагульняючы, канкрэтызуючы фактычны матэрыял, сам атрымлівае з яго новую інфармацыю. Настаўнік падахвочвае навучэнцаў да параўнання і проціпастаўлення фактаў, у выніку чаго і ўзнікае пошукавая сітуацыя.

4. Сутнасць інфармацыйнай кампетэнцыі заключаецца ў тым, што пры дапамозе рэальных аб'ектаў (тэлевізар, магнітафон, тэлефон, факс, камп’ютар, мадэм і інш.) і інфармацыйных тэхналогій (электронная пошта, СМІ, Інтэрнэт і інш.) фарміруюцца ўменні  самастойна шукаць, аналізаваць і адбіраць неабходную інфармацыю, арганізоўваць, пераўтвараць, захоўваць і перадаваць яе.

   Пры планаванні інфармацыйнага пошуку вучань шукае неабходную інфармацыю, прыцягваючы дадатковыя крыніцы. Мы часта даем такія заданні, для выканання якіх неабходна прыцягнуць Інтэрнэт, даведнікі, слоўнікі, энцыклапедыі і г.д. Напрыклад, пры вывучэнні тэмы «Фразеалагізмы», «Сінонімы» «Антонімы» навучэнцам неабходна звярнуцца да розных крыніц інфармацыі, каб даведацца аб паходжанні слоў і фразеалагізмаў.

5. Камунікатыўная кампетэнцыя - гэта стварэнне розных тэкстаў (твораў, паведамленняў), публічнае выступленне, прадуктыўная групавая камунікацыя, стварэнне дыялогаў, праца ў групах. Часцей за ўсё яны сумяшчаюцца на ўроку.

6. Сацыяльна-працоўныя кампетэнцыі азначаюць валоданне ведамі і вопытам у сферы грамадскай дзейнасці (выкананне ролі грамадзяніна, назіральніка, выбаршчыка, прадстаўніка), у сацыяльна-працоўнай сферы (правы спажыўца, пакупніка, кліента, вытворцы), у сферы сямейных адносін і абавязкаў, у галіне прафесійнага самавызначэння. Вучань павінен валодаць мінімальна неабходнымі для жыцця ў сучасным грамадстве навыкамі сацыяльнай актыўнасці і функцыянальнай пісьменнасці.

7. З мэтай фарміравання кампетэнцыі асобаснага самаўдасканалення настаўнікам прымяняецца такі від дзейнасці на ўроках, як выкананне заданняў з “лішнімі дадзенымі”.  З мэтай развіцця гэтага віду кампетэнцый настаўнікам выкарыстоўваюцца заданні на развіццё навыкаў самакантролю. Адным з прыёмаў выпрацоўкі самакантролю з'яўляецца правядзенне праверкі выканання якіх-небудзь практыкаванняў. Такая праверка патрабуе настойлівасці і вызначаных валявых намаганняў. У выніку ў навучэнцаў выхоўваюцца найкаштоўнейшыя якасці – самастойнасць і рашучасць у дзеяннях, пачуццё адказнасці за іх. Напрыклад, часам пры праверцы адказы не сыходзяцца. Шукаюць памылку. Так дзеці вырашаюць праблему. Пасля гэтага навучэнцы вельмі ўважліва сочаць за думкай і логікай настаўніка. Вынік – ўважлівасць і зацікаўленасць на ўроку, развіццё крытычнага мыслення.

   Прадметная кампетэнцыя характарызуе пэўны ўзровень валодання мовай, уключае наступныя віды: лінгвістычную (моўную), маўленчую, камунікатыўную, сацыякультурную, прафесійную кампетэнцыі.

   Камунікатыўная кампетэнцыя: сутнасць і структура паняцця

   Сучасная моўная адукацыя ў якасці  прыярытэтнай вылучае развіваючую мэту (развіццё камунікатыўнай кампетэнцыі), што патрабуе ад вучняў дасягнення такога ўзроўню практычнага валодання мовай, які забяспечыць іх зносіны ў розных сферах жыцця. Таму працэс навучання мове ў сучаснай школе павінен быць падпарадкаваны задачам фарміравання камунікатыўнай кампетэнцыі вучняў, пад якой прынята разумець сістэму моўных, маўленчых, уласна камунікатыўных ведаў, уменняў і навыкаў, якія забяспечваюць гатоўнасць да свабоднага маўлення. Разам з тым трэба браць пад увагу, што гэта яшчэ і ўменне правільна, дакладна, лагічна, дарэчна і выразна перадаваць свае думкі сродкамі мовы з улікам сітуацыі.

   Складнікамі камунікатыўнай кампетэнцыі асобы з’яўляюцца тры кампаненты:

1) моўны кампанент складаюць моўныя веды, уменні і навыкі на ўсіх узроўнях беларускай мовы, неабходныя для забеспячэння зместу камунікацыі: веды фанетычнай сістэмы беларускай мовы, арфаэпічныя, акцэнтуацыйныя, інтанацыйныя ўменні і навыкі; веды пра асаблівасці лексічнай і фразеалагічнай сістэм беларускай мовы, дакладнасць і дарэчнасць словаўжывання, сінанімічныя і антанімічныя адносіны; веданнне граматычнай сістэмы беларускай мовы, правільнае графічнае, арфаграфічнае афармленне і г. д.

2) маўленчы кампанент – веды, уменні і навыкі ў рэцэптыўных (чытанне, аўдзіраванне) і прадуктыўных (гаварэнне, пісьмо) відах маўлення; валоданне камунікатыўнымі якасцямі: багаццем, дакладнасцю, лагічнасцю, выразнасцю, дарэчнасцю і інш.

3) уласна камунікатыўны кампанент – гэта веды, неабходныя пры сацыяльна-ролевым, міжасобасным і афіцыйным суразмоўніцтве, якія ўключаюць веданне нормаў культуры мовы, правіл этыкету, маўленчых паводзін і інфармацыйныя уменні інавыкі.

   Сацыяльна-ролевае суразмоўніцтва мае на мэце пашырэнне і ўмацаванне міжасобасных кантактаў і абумоўлена сацыяльнымі патрэбамі. Міжасобаснае суразмоўніцтва адбываецца ў асяроддзі равеснікаў і ў сям’і, прадугледжвае абмен неафіцыйнай інфармацыяй і закранае прыватныя пытанні, унутраны стан, стаўленне да сяброў, блізкіх людзей, да падзей, якія хвалююць.

   Сучаснае жыццё патрабуе ўменняў хуткай арганізацыі маўлення ў афіцыйных сітуацыях. Афіцыйнае суразмоўніцтва мае на мэце атрыманне канкрэтнай інфармацыі.

   Пры авалоданні беларускай мовай неабходна памятаць, што суразмоўніцтва залежыць ад самакантролю маўлення, асэнсавання камунікатыўнай значнасці моўных адзінак. Таму абавязковым з’яўляецца авалоданне такімі якасцямі маўлення, як багацце, дакладнасць, лагічнасць, выразнасць і дарэчнасць. Багатае і правільнае маўленне залежыць ад засвоеных сродкаў мовы, якія складаюць актыўны слоўнік вучняў.

   Такім чынам, з мэтай развіцця ўсіх кампанентаў камунікатыўнай кампетэнцыі пры навучанні беларускай мове, неабходна засяроджваць увагу на такім тэарэтычным і дыдактычным матэрыяле, які развівае імкненне да моўнага і маўленчага самаўдасканалення, спрыяе спараджэнню выказванняў на розныя тэмы сацыяльнага жыцця ў час суразмоўніцтва. Неабходна спецыяльна акцэнтаваць увагу на нацыянальна-культурным матэрыяле, асаблівасцях маўленчых паводзін беларусаў, выкарыстоўваць прэцэдэнтныя тэксты.

   Спецыфічныя прынцыпы развіцця камунікатыўнай кампетэнцыі школьнікаў

   Настаўнік, займаючыся арганізацыяй працы па развіцці камунікатыўнай кампетэнцыі вучняў, павінен кіравацца пэўнымі палажэннямі, прынцыпамі:

-    прынцып камунікатыўнай крэатыўнасці навучання.Ён накіраваны на тое, каб у працэсе маўленчай дзейнасці ў вучняў развіваліся эмацыйная сфера, эмпатычныя і рэфлексійныя здольнасці. Крэатыўнасць у навучанні спрыяе фарміраванню прадуктыўных уменняў вучняў і выпрацоўцы розных варыянтаў паводзін у адпаведнасці з умовамі камунікацыі. Гэтаму, зразумела, будуць дапамагаць цікавыя, неардынарныя заданні з апісаннем маўленчых сітуацый, якія настройваюць на творчасць, пошук нестандартных рашэнняў і арыгінальных выказванняў;

-    прынцып стварэння камунікатыўна-культурнай прасторы ў працэсе навучання беларускай мове вызначае распрацоўку маўленчай сітуацыі з дапамогай разнастайных тэкстаў, якія дэманструюць узор ужывання моўнага матэрыялу ў маўленні, апісваюць умовы камунікацыі ў адпаведнасці з відамі суразмоўніцтва;

-    прынцып стымулявання механізмаў маўлення арыентуе на вызначэнне інфармацыйнай і пабуджальнай мэт праз камунікатыўныя ўстаноўкі, якія накіраваны на стварэнне ў вучняў патрэбы маўлення па-беларуску і спрыяюць унутранай падрыхтоўцы выказвання. Найбольшая ўвага павінна ўдзяляцца спецыфічным граматычным законам беларускай мовы, якія будуць новымі для вучняў. Таксама важнае значэнне мае дыдактычны матэрыял, які павінен быць узорам дакладнасці, выразнасці, вобразнасці маўлення.

   Такія прынцыпы дазваляюць рэалізаваць ідэі камунікатыўна-дзейнаснага падыходу ў навучанні беларускай мове, вызначаюць арганізацыю сістэмнай працы і распрацоўку вучэбных сітуацый, якія актывізуюць камунікатыўныя здольнасці школьнікаў, спрыяюць развіццю моўных і маўленчых уменняў.

 

Метады і прыёмы арганізацыі практычнай дзейнасці вучняў

па развіцці камунікатыўнай кампетэнцыі

 У нашай школе шырока прымяняюцца ў практыцы настаўнікаў розныя формы і метады лінгвістычнай адукацыі ўсіх членаў адукацыйнага працэсу:настаўнікі, вучні і іх бацькі. Пачынаючы ўжо з першага класа актыўна вядзецца работа па ўзбагачэнню і актывізацыі слоўнікава запасу малодшых школьнікаў. Карыстаючыся школьным інтэрнэт-сайтам бацькі маюць магчымасць сачыць за тым, у якой ступені іх дзіця валодае беларускай мовай, пры неабходнасці падказаць і дапамагчы лепш засвоіць моўны матэрыял урока. (1 частка, 2 частка)

   На развіццё моўных камунікатыўных кампетэнцый вучняў: адрозніваць словазлучэнне, знаходзіць галоўнае слова і залежнае, правільна ўжываць спецыфічныя для беларускай мовы выказванні, складаць сінанімічныя і антанімічныя рады, перабудоўваць сказы, дапаўняць сказы аднароднымі членамі, правільна пісаць і вымаўляць беларускія словы, умець вызначаць структуру слова, разумець прамое і пераноснае значэнні, дакладна ўжываць часціны мовы ў адпаведнасці з іх лексічным значэннем, правільна пісаць і выкарыстоўваць склонавыя канчаткі назоўнікаў і прыметнікаў і інш., а таксама на фарміраванне ўменняў вучняў  самастойна шукаць, аналізаваць і адбіраць неабходную інфармацыю, арганізоўваць, пераўтвараць, захоўваць і перадаваць яе педагогі школы актыўна практыкуюць на ўроках інфармацыйна-камунікатыўныя тэхналогіі. (ссылка на ўрыўкі з працы С. М. Тшонек)

   Адначасова уключаюцца вучніў практычную дзейнасць на кожным уроку беларускай мовы, арганізавануюнастаўнікамі пры дапамозе такіх метадаў і прыёмаў, як інфармацыйна-вучэбны дыялог, праспекцыя, кагнітыўная камунікацыя, трансфармацыя, прыём разгортвання тэматычнага сказа абзаца, даследчы метад, метад працы з маўленчымі ўзорамі і інш.

   Праспекцыя – спосаб папярэджання інфармацыі ў працэсе вучэбнай камунікацыі, які рэалізуецца пры дапамозе ілюстрацый да лінгвістычных правіл, апорных схем, алгарытмаў, пунктаў плана і інш. Гэты прыём спрыяе фарміраванню наступных камунікатыўна-інфармацыйных уменняў вучняў: разумець асноўную думку выказвання, вызначаць апорныя словы і словазлучэнні тэксту, перабудоўваць тэкст і выбіраць неабходную інфармацыю.

   Прыём праспекцыі, напрыклад, дапаможа вывесці закон суседняй мяккасці зычных гукаў. Вучні яшчэ не ведаюць правіла, але ў час чытання асобных слоў у словазлучэннях успрымаюць арфаэпічную норму, якую далей засвойваюць з дапамогай правіла. Настаўнік звяртае ўвагу на тое, як мякка вымаўляюцца спалучэнні зычных у словазлучэннях сцюдзёная вадзіца, смелы хлопчык, спевы птушак, сонечная ўсмешка. Гукавое багацце беларускай мовы робіць яе адметнай, непаўторнай. Мяккая напеўнасць ствараецца дзякуючы двум мяккім зычным гукам, якія жывуць у словах па суседству.

   Інфармацыйна-вучэбны дыялог як форма калектыўнай працы арганізуецца ў межах вывучэння пэўнай лінгвістычнай тэмы. Настаўнік фармулюе пэўную камунікатыўную задачу, выразна акрэслівае прадмет маўлення, вызначае тэму суразмоўніцтва, якая павінна быць зразумелай і актульнай для вучняў. У час інфармацыйна-вучэбнага дыялога вучні ствараюць выказванні на прапанаваную тэму, творча асэнсоўваюць яе, пры неабходнасці дабудоўваюць уласныя тэксты. Пры гэтым кожны можа выказваць свае думкі і меркаванні, карыстацца апорнымі схемамі, словамі, задаваць пытанні ўдакладняльнага характару.

   Прыём разгортвання тэматычнага сказа абзаца тэксту таксама накіраваны на развіццё творчых уменняў вучняў. Тэматычны сказ     абзаца – сказ, які ўтрымлівае слова, словазлучэнне ці частку сказа, якія патрабуюць развіцця, дэталізацыі. У тэксце выбіраецца адзін з названых элементаў. Вучні атрымліваюць заданне пашырыць тэматычны сказ абзаца, папоўніць яго, падабраўшы патрэбную інфармацыю, разгарнуць думку, абапіраючыся на ўласны вопыт, прывесці свае прыклады. Гэты прыём выкарыстоўваецца, калі настаўнік прапаноўвае вучням успомніць асноўную думку, якую хацеў данесці адрасат.

   Даследчы метад прадугледжвае стварэнне сітуацыі даследавання, у працэсе чаго лінгвістычная інфармацыя ператвараецца ў веды дзякуючы прыёмам назірання, параўнання, фармулёўкі праблемы, аналізу моўных фактаў, абагульнення, вываду, параўнання ўласна створанага навуковага тэксту з фармулёўкай падручніка.

   Метад вучэбных пазнавальных задач прадугледжвае, што настаўнік прапануе на пачатку вывучэння тэмы алгарытм дзеянняў, фармулюючы мэты, умову і пытанні задачы. Умова вучэбнай задачы павінна матываваць дзейнасць вучняў, выклікаць пазнавальную цікавасць, стымуляваць актыўнае развіццё перцэптыўных, маўленчых, разумовых і іншых працэсаў. (ссылка на фрагмент урока С. М. Тшонек)

   У працы настаўніка Кавальчук А. М. выкарыстоўваецца ў сістэме комплексны падыход да ўрокаў абагульнення ведаў. Першапачатковай задачай яна лічыць, што неабходна агранізаваць урок такога тыпу так, каб каб ён садзейнічаў рэалізацыі асноўнай мэты навучання беларускай мове ­­– выхаванню і развіццю моўнай асобы, чаго можна дасягнуць, аб׳яднаўшы работу па ўдасканаленні арфаграфічных і пунктацыйных уменняў і навыкаў школьнікаў з моўным і маўленчым развіццём вучняў. Такі комплексны падыход дазваляе вырашаць навучальныя, развіваючыя і выхаваўчыя задачы ўрока, а школьнікам дае магчымасці рэалізаваць свае творчыя здольнасці.

   Комплексная праца з тэкстам на ўроках такога тыпу дапамагае ўсвядоміць сістэмны характар беларускай мовы, прасачыць узаемасувязь паміж яе адзінкамі, прымяніць тэарэтычныя веды на практыцы, што стымулюе матывацыю навучання, развівае цікавасць да прадмета, арганізоўвае творчы патэнцыял вучняў. Падчас комплекснай працы з тэкстам фарміруюцца моўныя і маўленчыя кампетэнцыі. Заданні да тэкстаў прадугледжваюць аналіз моўнай з׳явы, неабходнасць ілюстраваць свой адказ прыкладамі, прымяняць веды на практыцы, валодаць прыёмамі супастаўлення і класіфікацыі моўных адзінак. Дазваляе надаваць увагу ўдасканальванню практычнай маўленчай дзейнасці: чытанню, успрыманню мовы на слых, гаварэнню, пісьму.

   У працэссе аналізу тэксту удасканальваюцца і агульнаадукайцыйныя ўменні і навыкі школьнікаў: навыкі працы са слоўнікамі, табліцамі, схемамі, памяткамі, алгарытмамі і іншае. (ссылка на фрагмент урока А. М. Кавальчук)(відэа)

 

Сацыяльна-ролевая гульня

як элемент стварэння культурнага маўленчага асяроддзя

   У сучаснай дыдактыцы важнае месца займае гульня як сродак і форма актыўнага навучання. Імітацыя розных сфер узаемадзеяння людзей адбываецца ў працэсе навучання з дапамогай гульнёвых формаў. Гульня – найбольш дзейсны сродак развіцця ўласна камунікатыўных уменняў вучняў. Яна не толькі дапамагае арганізаваць вучэбна-камунікатыўную дзейнасць школьнікаў, але і з’яўляецца элементам стварэння культурнага маўленчага асяроддзя – фрагментам сацыяльнай дзейнасці, у межах якога адбываюцца стасункі. Асабліва важным бачыцца і тое, што ў працэсе гульні ствараецца магчымасць для актывізацыі механізмаў беларускамоўнай маўленчай камунікацыі.

   З ліку дыдактычных гульняў найбольшую цікавасць для нас уяўляе сацыяльна-ролевая гульня, якая стварае магчымасць прадэманстраваць выкарыстанне моўных і маўленчых уменняў і навыкаў, якія актывізуюцца пры стварэнні выказванняў у працэсе суразмоўніцтва. Ствараецца прыцягальны эмацыянальны фон, развівацца асацыятыўнае мысленне і інш.

   Маўленчы кампанент сацыяльна-ролевай гульні рэалізуюць наступныя метады і прыёмы, якімі карыстаюцца ў працы настаўнікі нашай школы:

  • складанне крэатыўных дыялогаў.Адбываецца ў адпаведнасці з апісанай ва ўмове практыкавання сітуацыяй маўлення. Вучням неабходна зарыентавацца ў сітуацыі, уявіць адрасата і абставіны, у якіх адбываецца суразмоўніцтва, праінсцэніраваць размову дзеючых асоб, выкарыстоўваючы прыдуманыя рэплікі-выказванні;
  • кампазіцыйнае выказванне “Жывое слова”метад, на аснове якога адбываецца пабудова выказванняў пэўных жанраў (аб’ява, віншаванне, парада, спачуванне, прывітальнае і развітальнае слова, падзяка і інш.). У адпаведнасці з умовай сацыяльна-ролевай гульні вучні ўступаюць у міжасобаснае суразмоўніцтва або ствараюць выказванне для ўяўнага героя, захоўваючы жанравую кампазіцыю тэксту;(відэа)
  • мадэляванне тэксту “Словы ў падарунак”. Ажыццяўляецца на аснове дыдактычнага матэрыялу ўрока. Па ўмове гульні вучні атрымліваюць “у падарунак словы”, узятыя з тэкстаў. Настаўнік паведамляе, што слова – прыдатны матэрыял, карыстаючыся якім можна стварыць незвычайны шэдэўр, да гэтага часу нікім не створаны. Умова гульні апісваецца ў адпаведнасці з тэматыкай дыдактычных тэкстаў, якія выкарыстоўваюцца пры вывучэнні лінгвістычнага матэрыялу. Вучні будуюць выказванне, якое таксама камусьці адрасуюць у якасці падарунка;
  • прыём клішаваных фраз.Заключаецца ў выкарыстанні гатовых, тыповых для пэўнай камунікатыўнай сітуацыі маўленчых штампаў, зваротаў, якія дазваляюць эканоміць час у працэсе суразмоўніцтва. Да іх можна аднесці формулы маўленчага этыкету: прывітальныя, развітальныя выразы, маўленчыя ўстаўкі, якія выяўляюць дадатковую аргументацыю, удакладняюць пазіцыю, згоду або частковую нязгоду з суразмоўцам;(відэа)
  • прыём арганізацыі сацыяльна-ролевай гульні на аснове прэцэдэнтных тэкстаў. Дае магчымасць звярнуцца да тэкстаў, якія адлюстроўваюць жыццёвую мудрасць беларусаў. Прэцэдэнтныя тэксты сведчаць пра маўленчую культуру чалавека, багацце яго слоўнікавага запасу. Да такіх тэкстаў належаць:
  • цытаты з твораў беларускіх класікаў;
  • выслоўі: афарызмы, прыказкі, якія ўтрымліваюць жыццёва значную думку, перадаюць яе коратка, трапна;
  • творы вуснай народнай творчасці: жарты, народныя анекдоты, загадкі.

   Звяртаючыся да прэцэдэнтных тэкстаў, настаўнік павінен раскрыць іх пазнавальнае і эмацыянальнае значэнне, прадэманстраваць нацыянальную спецыфіку беларускай мовы і літаратуры. Пры арганізацыі сацыяльна-ролевай гульні такія тэксты – апорны элемент у апісанні сітуацыі. Карысным будзе і завучванне прэцэдэнтных тэкстаў на памяць.

   Ролевае пераўвасабленне дазволіць рэалізаваць сваю індывідуальнасць, творчыя здольнасці, развіваць камунікатыўны патэнцыял.

   У якасці прыкладаў прыводзім фрагменты вывучэння розных раздзелаў і тэм школьнага курса беларускай мовы з уключэннем сацыяльна-ролевых гульняў, распрацаваных на аснове вышэйпералічаных прыёмаў. (ссылка)(відэа)

   Можна прывесці вялікую колькасць прыкладаў, якія ілюструюць прымяненне актыўных метадаў і прыёмаў навучання дзеля развіцця камунікатыўнай кампетэнцыі вучняў. Галоўнае – мець жаданне ажыццяўляць такую дзейнасць, стварыць небходную матывацыю ў вучняў. Тады развіццё ўсіх кампанентаў камунікатыўнай кампетэнцыі вучняў будзе ажыццяўляцца паспяхова і крэатыўна.

   Працэс навучання беларускай мове павінен кампенсаваць недахоп маўленчай практыкі па-беларуску. Трэба браць пад увагу, што вучні авалодаюць маўленча-камунікатыўнымі ўменнямі ў тым выпадку, калі ім будзе прапанавана спецыяльным чынам арганізаваная камунікатыўная дзейнасць – рознабаковая, цікавая, матываваная, кантралюемая. Таму ў працэсе навучання беларускай мове з мэтай развіцця ўласна камунікатыўных ведаў і ўменняў неабходна ствараць такое культурнае асяроддзе, якое рыхтавала б вучняў да самарэалізацыі, заахвочвала б да выказванняў на розныя тэмы сацыяльнага жыцця. Пры такім падыходзе будзе дасягнута асноўная стратэгічная мэта навучання – фармірванне моўнай асобы, кампетэнтнай у розных сферах зносін.

   Працягам фарміравання і развіцця актыўнага слоўнікава запасу, актыўнай моўнай і маўленчай практыкі вучняў пасля ўрокаў з’яўляюцца заняткі у групе падоўжанага дня. Настаўнікі і выхавацелі працуюць у сістэме. Набыццю  і захаванню добрых уменняў і навыкаў размаўляць па-беларуску садзейнічаюць часы самападрыхтоўкі ў групе. Яны праводзяцца цікава і даюць вучням у каторы раз упэўніцца у сваёй здольнасці перадаваць думкі і кантактаваць паміж сабой на роднай мове.

   Развіццё камунікатыўнай кампетэнцыі ў працэсе вывучэння беларускай мовы адбываецца праз фарміраванне моўных, маўленчых і ўласна камунікатыўных уменняў і навыкаў вучняў, што ў выніку забяспечвае гатоўнасць асобы да маўленчай камунікацыі па-беларуску.

   Актыўныя метады і прыёмы навучання (праспекцыі, кагнітыўныя камунікацыі, трансфармацыі, “Жывое слова”, “Слова ў падарунак” і інш.) падводзяць вучняў да разумення важнай ролі граматычнага матэрыялу ў практыцы маўлення. Метад сацыяльна-ролевай гульні дае магчымасць удасканальваць моўныя і маўленчыя ўменні, фарміраваць культуру мовы і мыслення, дэманструе ўзор сацыяльна прымальных паводзін у адпаведнасці з ролямі, якія выконвае чалавек у працэсе жыццядзейнасці. У акрэсленай камунікатыўнай сітуацыі вучні адаптуюцца да разнастайных уяўленых жыццёвых умовах, у выніку чаго маўленне адбываецца не дзеля маўлення, а ў адпаведнасці з правіламі і нормамі сацыяльных адносін. Такое навучанне накіроўвае таксама на засваенне агульнакультурных нормаў, замацоўвае навыкі беларускамоўнай камунікацыі вучняў.

   Усё гэта стварае трывалую аснову для самастойнай камунікатыўнай дзейнасці вучняў, якаснай самарэалізацыі як ва ўмовах вучэбнай камунікацыі, так і ў іншым сацыяльным кантэксце.

   Усё, што мы апісалі ў сваёй працы па фарміраванні і развіццю вучэбных камунікатыўных уменняў і навыкаў малодшых школьнікаў, сабралі ў невялікую памятку для педагогаў. (ссылка)

Спіс выкарыстанай літаратуры:

1. Антановіч Н. М. Навучанне арфаграфіі ў пачатковых класах. Мінск, Нацыянальны Інстытут Адукацыі, 2015

2. Мартынкевіч С. В. Развіццў камунікатыўнай кампетэнцыі школьнікаў пры вывучэнні беларускай мовы.Мінск, “Выдавецкі цэнтр БДУ”, 2010

3. Саматыга Ю. У. Вучэбныя модулі па беларускай мове: арфаграфія і марфалогія. Мазыр “Белы Вецер”, 2014

4. Часопіс “Пачатковае навучанне”,№ 11, 2016 

Раздзелы сайта